Schepping: de eerste dag

Het is niet zelden een onzalige, om niet te zeggen onheilige discussie, waarover ik niet in alle details zal treden. Slechts dit: de betrouwbaarheid van de Bijbel zou niet iets moeten zijn dat we zouden moeten willen bewijzen; en al helemaal niet tegen gangbare wetenschappelijk inzichten in. Want dan aanvaarden we de zeggingskracht van de Bijbel niet, maar maken haar afhankelijk van onze bewijskracht. En het zou de betrouwbaarheid van de Bijbel zeer schaden wanneer het van onze bewijskracht afhankelijk zou zijn. Beter dan de betrouwbaarheid van de Bijbel ter discussie te stellen, zouden we uit haar verhalen moeten leven door ons af te vragen: wàt zeggen ze ons precies? Dan staat niet waarheid, maar staat betekenis ter discussie.

Natuurlijk is het wel te snappen waar de discussie vandaag komt. Het heeft alles te maken met de evolutietheorie van Darwin die de waarheid van het scheppingsverhaal zou ondermijnen. Als de eerste bladzij van de Bijbel al ‘niet klopt’, staat dan de hele Schrift niet op de helling? Zorgelijke christenen voelden zich in de loop van de 19^e eeuw bedreigd door de opkomende religiekritiek. Zou het hele geloof niet waar kunnen zijn? En ze schoten in de verdediging. Zelden verstandig, in de verdediging schieten. Angst is een slechte raadgever. Het leidde er toe dat fundamentalisten dachten dat de Bijbel alléén zeggingskracht kon hebben, als het allemaal letterlijk waar was. Een vreemd en zelf on-Bijbelse gedachte, als was het maar omdat Jezus bij voorkeur in gelijkenissen, dus figuurlijke taal, speekt. De fundamentalistische eis is een defensief bedenksel, dat pas aan het begin van de 20^e eeuw ontstond en dat aan de traditie vreemd was. Want door de eeuwen heen was de letterlijkheid van de Bijbel nóóit een kwestie geweest. Integendeel, ging het altijd om de figuurlijke betekenissen die met de tijd-overspannende bedoelingen van God te maken hadden en die altijd heel veel groter waren dan historische feiten waar het bij letterlijkheid over ging. De fundamentalisten, die de Bijbel meenden te redden, hebben haar zéér te kort gedaan. En hebben de kritiek op de Bijbel niet doen verstommen; integendeel, juist aangewakkerd.

In feite was het altijd duidelijk dat het scheppingsverhaal niet letterlijk moest worden opgevat. Eén van de komende weken ga ik er wat dieper op in, maar als klein tipje van de sluier: de schepping van dag en nacht gaat drie dagen vooraf aan de schepping van zon en maan op dag 4. Dat is geen dom foutje van een domme Bijbelschrijver, maar heeft alles te maken met de betekenis van de scheppingsdagen. Wie was die Bijbelschrijver eigenlijk? Als het om letterlijke beschrijvingen gaat, dan gaat het om verslagen van ooggetuigen. Maar de eerste ooggetuigen zijn pas op de 6^e dag geschapen. Wie was er dan, om dat verslag op te tekenen? God zelf in ieder geval niet, want anders dan de Koran, heeft de Bijbel nergens de claim dat het door God eigenhandig geschreven is. Tenzij je begoocheld bent door een bepaalde interpretatie van juist Darwin en de moderne wetenschap, zou het niet in je op komen dat het scheppingsverhaal letterlijk zou moeten zijn. Met het refrein van de opgesomde scheppingsdagen waarvan God zag dat het goed was, is het evident een loflied. De schepping mag als geschenk worden ervaren, waarvan je mag genieten. Dat gaat niet om één bepaald feitelijk moment in het verleden dat je letterlijk zou kunnen beschrijven. Het gaat veeleer om een kwalificatie van de werkelijkheid die we door de eeuwen stééds kunnen belijden.

We hebben vandaag twee heel verschillende vertalingen gelezen en er zijn allerlei verschillen tussen beide. Maar een opvallend en belangrijk verschil is de tijd waarin het geplaatst is. De gangbare vertalingen spreken in de verleden tijd: in het begin schiep God hemel en aarde. Dan wordt er inderdaad een bepaald moment gesuggereerd (waarbij overigens de vraag wordt opgeworpen wat er daarvóór zou kunnen zijn). Het Hebreeuws laat echter ook nadrukkelijk een andere vertaling toe: Bij begin is God gaan scheppen, en dat is nooit meer opgehouden. In die opvatting is de schepping niet een eenmalig begin, maar een voortdurend onderhouden van de schepping. En gaat het veel minder om een oerbegin, dan om de boodschap dat we de wereld als geschenk mogen zien. Die eerder om dankbaarheid, dan om wetenschappelijk bewijs vraagt.

Oorspronkelijk was het scheppingsverhaal natuurlijk helemáál niet bedoeld om Darwin van repliek te dienen. Eeuwen en eeuwen voor Darwin heeft het verhaal al bestaan, gefunctioneerd en betekenis gehad. En dat was niet de betekenis hoe het kon dat er eerst niks, en toen alles was. Dàt is in feite een filosofische lezing (om niet te zeggen misvatting). Want in de Bijbelse tekst gaat het om de orde die God aanbrengt in de chaos. Die chaos is er, maar heeft geen betekenis. Het gaat er dan niet om dat er ooit een soort vacuum is geweest waar niks was, maar dat alles een ongeordende chaos was waar niks betekenis had en alles inwisselbaar. Dan zijn alles en niks inwisselbaar. Dáár maakt God het verschil.

Betekenis komt er pas als er verschil, onderscheid wordt gemaakt tussen dingen: licht en duisternis, dag en nacht in de eerste plaats. De schepping gáát niet om de vraag wat er is, maar wat het betekent. De scheppingsdaad is dan ook met taal: God zei laat er licht zijn. En eigenlijk dus elke dag opnieuw: God zegt: geschiede er licht! Ook daar komen we één van de volgende weken terug…

Als het om die betekenis gaat, dan gaat het om Gods bedoeling met de schepping. En als we dáárnaar vragen, dan is het eigenlijk heel vreemd om ons als christelijke kerk bij de scheppingsleer te richten op het Oude Testament, en niet op het Nieuwe. Want de Bijbel mag dan met Genesis beginnen, het eigenlijk zwaartepunt ligt in de christelijke theologie toch bij Christus? Natuurlijk bouwt het christelijke denken belangrijk voort op inzichten uit de joodse achtergrond, maar de gedachte is uiteindelijk dat in Christus de vervolmaking van Gods bedoelingen zichtbaar worden. In Christus, zo schrijft Paulus, is het geheim van God verwezenlijkt en geopenbaard. Zouden we vanuit de christelijke theologie het denken over de schepping daarom niet bij Johannes 1 laten beginnen: ‘In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God. Het was in het begin bij God. Alles is erdoor ontstaan, zonder het Woord is niets ontstaan van wat bestaat.’ (Komen we ook nog uitgebreid op terug). Niet het beginmoment is dan bepalend, maar het hoogtepunt van de schepping. De bedoeling van God, die niet aan het begin, maar binnenin de geschiedenis in Christus geopenbaard zijn.

Als je het scheppingsverhaal op die manier bekijkt, dan is de hele discussie over hoe oud de aarde wel of niet zou kunnen zijn en hoe de dinosauriërs daar in passen, simpelweg flauwekul. Dan gaat het om de betekenis die Christus aan de wereld kan geven, hoe we over incarnatie kunnen denken. Dan gaat het óók veel meer over onszelf. Want als de schepping alleen om een oermoment zou gaan, wat zou het dan met ons te maken hebben? Maar als het om de verhouding van God met de wereld gaat, dan gaat die door de geschiedenis heen, en heeft stééds met ons van doen.

De komende weken gaan we aan de slag met het scheppingsverhaal. Steeds hetzelfde verhaal, maar wees gerust: je zult steeds iets nieuws en anders horen. Want er komt véél bij kijken; mocht u door vakantie zondagen moeten missen, dan bieden de uitzendingen en het prekenarchief uitkomst! We boffen, met onze moderne techniek!

Amen